სვანური სამზარეულო

სვანეთი და სვანური სამზარეულო

თუ საქართველოში მოგზაურობას აპირებ მაშინ უკვე გეცოდინება რომ სვანეთი მოსანახულებელი ადგილების რიგში ძირითადად პირველ ადგილზე დგას ხოლმე. იგი დასავლეთ საქართველოს ჩრდილოეთ ნაწილში მდებარეობს კავკასიონის ქედის სამხრეთ კალთებზე და კავკასიაში ყველაზე მაღალ დასახლებულ რეგიონად ითვლება. სვანეთი 3000–5000 მეტრი სიმაღლის კავკასიონის მთებითაა შემოსაზღვრული.
კავკასიის 10 უმაღლესი მწვერვალი სწორედაც სვანეთში მდებარეობს. მათ შორისაა საქართველოს უმაღლესი მწვერვალი შხარა (5201მ), თეთნულდი (4974მ), შოთა რუსთაველი (4960 მ), უშბა (4710 მ), აილამა (4525 მ), ლალვერი, ლაცგა და სხვა.

სვანეთი იყოფა ზემო (მდ.ენგურის ზემოწელი) და ქვემო სვანეთად (მდ. ცხენისწყლის ზემოწელი). სამეგრელო-ზემო სვანეთის მხარე —მოიცავს ისტორიულ–გეოგრაფიული პროვინციების, სამეგრელოს და ზემო სვანეთის ტერიტორიებს. ადმინისტრაციული ცენტრია — დაბა მესტია. ხოლო რაჭა-ლეჩხუმისა და ქვემო სვანეთის მხარე — მოიცავს ისტორიულ–გეოგრაფიული პროვინციების, რაჭის, ლეჩხუმის და სვანეთის (ნაწილობრივ) ტერიტორიებს. ქვემო სვანეთის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულებია: ლენტეხი და ცაგერი.

მთავარი მდინარეა ენგური. მისი შენაკადებია — ადიშისჭალა, მულხრა, დოლრა, ნენსკრა, იფარი, ხაიშურა და სხვ.
სწორედაც ეს მყინვარები, მწვერვალები, მდინარეები და სვანური კოშკები ხდის ამ მხარეს თვალწარმტაცად და მოგზაურთათვის დაუვიწყარ ადგილად, რომელიც ერთდროულად, წელიწადის ოთხივე სეზონზე განსხვავებულად მიმზიდველი და ლამაზია. სვანეთის სილამაზის გადმოცემას სიტყვები არ ეყოფა, ეს ისეთი რამაა რაც საკუთარი თვალით უნდა იხილო, ხოლო სვანეთში ყოფნისას აუცილებლად უნდა დააგემოვნო ის ცნობილი თუ ნაკლებად ცნობილი კერძები რომელსაც მე ამ სტატიაში გაგაცნობ.
არაა ადვილი დაწერო სვანურ კერძებზე მაშინ, როდესაც სვანეთში ნამყოფიც არ ხარ... თუმცა არ ინერვიულოთ, არ დაგტოვებთ სვანური კერძების გარეშე, პირიქით, პირობას ვდებ ისეთ გემრიელს დავწერ თითებსაც ჩაგაკვნეტინებთ და ინტერესსაც აღგიძრავთ.
არ ვიცი ჩემს სტატიას მესხურ კერძებზე უკვე გაეცანით თუ არა მაგრამ როგორც იქ, ისე აქაც, ინფორმაცია სვანურ კერძებზე ლენჯერში და მესტიის სოფელ მულახში მცხოვრებმა სვანმა ქალბატონებმა გადმომცეს, ასე რომ კერძებიც და მომზადების წესიც უტყუარი და წმინდად სვანურია.
შესაბამისად, ყველაფერი რაც სვანურ სამზარეულოზე მოვიძიე სიტყვა-სიტყვით მოვიტანე თქვენამდე, თუმცა გადმოცემულს რომ ნანახი და გასინჯული სჯობს მაგას თქმაც არ უნდა. ეს მერე ... მანამდე კი, მოდით, თვალი გადავავლოთ!

სვანური სამზარეულო
სტატიაში სვანურ კერძებზე ზოგიერთი მათგანის ორ ვარიანტსაც კი შემოგთავაზებთ რადგან როგორც ყველა მხარეში ისე აქაც შეიძლება ერთი და იგივე კერძი სხვადასხვა თემში განსხვავებულად იცოდნენ და ამზადებდნენ.
ვფიქრობ, რიგი ჯერ ცნობილ სვანურ კერძებს დავუთმოთ, მერე კი ვნახოთ, იქნებ ჩემთან ერთად რაიმე ახალიც აღმოაჩინოთ.

კუბდარი
სვანური, ყველაზე ცნობილი ფქვილოვანი ნაწარმი,- კუბდარია რომელსაც საქართველოს ნებისმიერ წერტილში დააგემოვნებთ რესტორანსა თუ კაფე-ბარში, მაგრამ ადგილობრივად, სვანეთში მომზადებულ კუბდარს სულ სხვა, გამორჩეული გემო აქვს და ცხადია სვანეთიდან მისი დაგემოვნების გარეშე წამოსვლა არც იფიქროთ.
დღეს მე მესტიელების კუბდარს გაგაცნობთ, კერძოდ, თუ როგორ ამზადებენ მას სოფელ მულახში.
კუბდარი ძირითადად საქონლის ხორცისგან კეთდება, (თუმცა შერეულსაც აკეთებენ.) ზემოთხსენებულ ხორცს დასჭრიან წვრილად, შეაზავებენ ხახვით, ნივრით, კამით, ქინძით, უცხო სუნელით და ძირათი, ცხადია უნდა წიწაკა და მარილიც. როდესაც მარილს ვახსენებ თქვენ სვანური მარილი უნდა იგულისხმოთ. რა, რა და სვანეთი ერთადერთი კუთხეა რომელსაც საკუთრივ შეკმაზულ-შეზავებული მარილი აქვს რომელიც განსაკუთრებულ გემოს სძენს გნებავთ კერძს გნებავთ ფქვილოვან ნაწარმს. ამაზე ქვევით, მანამდე კი, ლამის თემას ავცდი.. იმას ვამბობდი რომ კუბდარისთვის გამზადებულ გულსართს სდებენ მაგრად მოზელილ ცომში და აცხობენ ორივე მხარეს.
ოდნავ განსხვავებული კუბდარი კეთდება ლენჯერში.
ვინც არ იცით, გეტყვით რომ ლენჯერის თემი — ზემო სვანეთში მდებარეობს, მესტიის მუნიციპალიტეტში და აერთიანებს შვიდ სოფელს. ესენია: ლემსია, კაერი, ლაშთხვერი, ნესგუნი, სოლი, ქაშვეთი, ჰეშკილი. სწორედ ამ ჰეშკილშია ის ცნობილი „ჰეშკილის ქოხები“ რომელიც დღეს ერთ-ერთ ცნობილ ტურისტულ ადგილად ითვლება და სადაც გადაღებული ფოტოები მეტ და მეტ ყურადღებას იპყრობს.
ხო, კუბდარზე ვსაუბრობდით...
იმას ვამბობდი რომ აქეთ, ლენჯერისკენ ამჯობინებენ კუბდარი მხოლოდ საქონლის ხორცით გაკეთდეს. ხორცს დასჭრიან წვრილად და შეაზავებენ ხახვ-ნიორით, წიწაკით და სვანური მარილით. არავითარ შემთხვევაში არ ამატებენ მწვანილს. უნდა მხოლოდ ხმელი და გამოდის ძალიან გემრიელი. ასევე ძალიან უხდება ველური კამა-„გიცრულ“-ი, რომელიც თავისებურ არომატს სძენს კუბდარს.

ჭვიშტარი
მეორე, ასევე ცნობილი და აუცილებლად დასაგემოვნებელი კერძია-ჭვიშტარი. იგი, კუბდართან ერთად სვანური სამზარეულოს ერთ-ერთი სიამაყეა. ჭვიშტარის მოსამზადებლად საჭიროა სიმინდის ფქვილი, წელვადი ყველი და მარილი გემოვნებით. მის მომზადებამდე ჯერ ყველს შეამოწმებენ რამდენად ვარგისია ჭვიშტარისთვის. ამისათვის ერთ ლუკმის ხელა ყველის ნაჭერს ჯერ ცხელ ტაფაზე მოათავსებენ და შემთბარი ყველი თუ გაიწელა ესე იგი, ყველი ჭვიშტარისთვის გამოდგება. წელვად ყველს სიმინდის ფქვილში ჩააფშვნიან და ჭადისმგაგვარად მოცომავენ, მზა გუნდებს კაკლის ფოთლებს დაუფენენ, შეწვისას მეორე პარტია გუნდებს ამ ფოთლებს უცვლიან. კაკლის ფოთლებით გაკეთებული ჭვიშტარი სვანურ დელიკატესად ითვლება. კიდევ უფრო დელიკატური და საინტერესო გემოსი გამოდის ფეტვის ფვქილით მომზადებული ჭვიშტარი.

თაშმიჯაბი
თაშმიჯაბი წელვადი ყველისგან კეთდება. ცოტა წყალს ჩააასხავენ ტაფაში, ჩაამატებენ ყველს და ყველი დნობას რომ იწყებს მერე ჩაჰყრიან ფქვილს, მარილს, ადუღებენ იქამდე სანამ თავის ცხიმს, კარაქს არ გამოიტანს.
მიირთმევენ პურთან ერთად ცხელ-ცხელს. ეს შეჭამანდი მთელს სვანეთში იციან.

მერწვ/შუშა
შემდეგი კერძი რომელიც მინდა წარმოგიდგინოთ არც კი ვიცი რამდენად ცნობადია რადგან თავად სვანებმა ასე გადმომცეს რომ ზოგმა იცის და ზოგს ალბათ გაგონილიც არ ექნებაო.. ასეთი თუ არავინ გეგულებათ არ შესცდეთ, მე ვარ ერთ-ერთი მათგანი და თუ ჩემსავით არ იცნობდით, აი, ისიც.. შუშა იგივე მერწვ, ან მერწვ იგივე შუშა. დიახ, სვანური წარმოშობის სიტყვებია და ერთი და იგივე კერძის დასახელება. ლენჯერში-შუშას ეძახიან, ხოლო კალა-უშგულში-მერწვს. ეს შეჭამანდი მოხარშული კარტოფილის და ყველის ნაზავია, უფრო გასაგებად რომ ვსთქვათ,- ყველით გადაზელილი კარტოფილის პიურე. ყველი აქაც წელვადია საჭირო. ჯერ კარტოფილს მოჰხარშავენ და დასჭყლეტენ. ქვაბში წყალს აადუღებენ, მარილს ჩაამატებენ და მერე ამ ჩაჭყლეტილ მასას, წყალს რომ შეერევა და შეთბება ჩააფშვნიან ყველს, დააცდიან სანამ წელვადი არ გახდება. მზადებისას ურევენ, შეჭამანდი იწელება სასიამოვნოდ. მიირთმევენ ცხელ-ცხელს. უხდება სვანური მარილი.
სანამ სვანურ სამზარეულოს სხვა, მეტ-ნაკლებად ცნობილ კერძებზე გადავალ და ფართოდ გაგაცნობთ, აუცილებლად უნდა აღინიშნოს სვანური მარილი რომელიც ზევით უკვე ვახსენე არაერთხელ და რადგან კიდევ მრავალჯერ მომიწევს მისი ხსენება, ვფიქრობ, სვანური მარილი ნამდვილად იმსახურებს თავის კუთვნილ ადგილს ამ სტატიაში და წარდგენას იმსახურებს.

სვანური მარილი
სვანური მარილის მომზადება მთელს სვანეთში იციან, თუმცა ყველა ოჯახი თავისებურად ამზადებს და ყველაფერი დიასახლისის გემოვნებაზეა დამოკიდებული. ამის მიუხედავად, სვანურ მარილში აუცილებელი შემავალი ნაწილები მაინც ერთი და იგივეა და აი, ისინიც: ხმელი სუნელი, უცხო, ქინძი და კამა. ეს ოთხი აუცილებელად. ყველაფერი უნდა იყოს ხმელი და სუფთად დაფქული ან ხელსაფქვავში დანაყული. ძალიან ცოტა მაგრად დაჭყლეტილი ნიორი. ასევე ყვითელი ყვავილი. ცნობისთვის გეტყვით რომ ლენჯერში ცოტაოდებ ნიგოზსაც ამატებენ.
ასევე მნიშვნელოვანია თუ რის შესაკმაზადაა საჭირო სვანური მარილი.
მაგალითად:
კუბდარისთვის სვანურ მარილთან ერთად ამატებენ ველურ კამას, იგივე გიცრულს. თუმცა ამას მარილში კი არ ამატებენ არამედ მასთან ერთად უშვრებიან კუბდარს.
ხოლო, თუ დავუშვათ, ზისხორასთვის უნდათ ეს მარილი მაშინ ამ მარილს ქონდარს ამატებენ.

რა ვჭამოთ სვანეთში

ცნობადი და მეტად პოპულარული კერძების გარდა სვანებს სხვა კერძებიც აქვთ რომელიც ფართო მასებისთვის არც იმდენად ცნობილია და ყველა მათგანს გაგაცნობთ რაც სვანეთში, ადგილობრივად მაცხოვრებელმა დიასახლისებმა გამიზიარეს და გადმომცეს.
ჩემი დაკვირვებით კი მეტი წილი სვანური კერძები კეთდება კარტოფილისგან, ყველისგან, სიმინდისა და ხორბლის ფქვილისგან. ასევე ძალიან აქტიურად მოიხმარენ ფეტვის ფქვილს.
მაშ ასე, ჩამონათვალი ასე გამოიყურება:

ლეცმარ
ქვაბით გააცხელებენ წყალს და ჩააფშვნიან ყველს. ყველი ამ წყალს კარგად რომ შეერევა ცოტა ფქვილს ამოუკიდებენ და მაგრად ურევენ. ცოტა ხანი რომ გააჩერებენ, შეჭამანდი ერბოს გამოყოფას იწყებს. უკვე მომზადებული წააგავს ფაფას. კერძი შეგიძლია ცხელიც მიირთვა და ცივადაც სურვილისამებრ.

კაარზ
კაარზს ძირითადად ორმოცებზე, წლისთავებზე და ასე ვსთქვათ, საკურთხის სუფრებისთვის ამზადებენ. მის მოსამზადებლად კარგი ამოსული ყველია საჭირო რომელსაც მდუღარე წყალში ჩააჭრიან ნაჭრებად და ცოტა დროს მისცემენ რათა ყველმა წელვადობა დაიწყოს. სწელავენ ამ ცხელ ყველს ფარდასავით, მოაგუნდავებენ ქვაბშივე და ამოიღებენ ტაშტში ანდა რაიმე ვარცლში. გადაზელენ და მერე ქალები , ასე 3-4 ქალი იწყებს ამ ყველის აქეთ-იქით გაწელვას. ამ გაწელილ ყველს გადააფარებენ სუფრაზე, პური სადაც დევს სუფრაზე იმ პურებზე გადაალაგებენ.
ასევე ამ ყველს გასწელავენ ლენტის ზომაზე, გადაახვევენ და სდებენ ცივ წყალში, რომ ფორმა შეინარჩუნოს.
ეს ძირითადად მესტიაში იციან.

ქნაშ
სვანები ამ კერძს კანაფის თესლისგან ამზადებენ. კერძის მომზადებამდე ჯერ თესლის მარცვალს დიდ ქვასანაყში დანაყდნენ და გარკვეული პერიოდის მერე ეს დანაყული მასა ზეთს უშვებდა. სვანეთში ოჯახი არ იყო ეს ზეთი რომ არ ჰქონოდა.
ამ ზეთს ცალკე გამოხდიდნენ და იყენებდნენ სამკურნალოდ, მაგალითად, პროფილაქტიკისთვის სიმსივნის საწინააღმდეგოდ, ასევე გამონაყარისთვის, მიიღებდნენ ხოლმე კოვზით.
ზეთს რომ გამოხდიდნენ რჩებოდა მასა, ამ მასას გახსნიდნენ ცივ წყალში და დადგავდნენ ნელ ცეცხლზე. წყალი ადუღებამდე არ უნდა მისულიყო და ამისთვის ზამთარში თოვლს ჩაამატებდნენ, ხოლო ზაფხულში ცივ წყალს. ეს მასა ნელ ცეცხლზე ზემოთ ამოდიოდა ქაფივით რომელსაც ამოიღებდნენ, შეაზავებდნენ ხახვით, მარილით და იჭმეოდა.
კიდევ უფრო საინტერესოა ის რომ თუ ამ მასას სახაჭაპურე ყველში აურევდნენ უგემრიელესი ხაჭაპური გამოდიოდა თავისი უცხო გემოს წყალობით.

ზისხორალი
თუ გახსოვთ ზემოთ ზისხორა ვახსენე, ახლა კი მის მომზადების წესს გაგაცნობთ რომელიც იმდენად უჩვეულოა რომ ვერც კი წარმოვიდგენდი.
კერძს მრავლობითში-ზისხორას ეძახიან, ისე ზისხორალი ეწოდება.
ზისხორალი გაგიკვირდებათ და ღორის სისხლისგან მომზადებული კერძია. -ღორის დაკვლის მერე სისხლს აიღებენ სუფთად, შეაზავებენ ხმელი, უცხო სუნელით, ნივრით, ქინძით, წიწაკა - მარილით და ასევე, ნაწლავებს რომ ქონ-ბადე აქვს იმას ჩააჭრიან. კარგად მოურევენ და გაამზადებენ გულსართად. გამზადებულ მასას ჩასტენიან ნაწლავებში, რომელსაც მანამდე საგულდაგულოდ გარეცხვა სჭირდება. გარეცხვის მერე გადააბრუნებენ და მზადაა შიგთავსის მოსათავსებლად. ამ ნაწლავებს დასჭრიან, ერთ კიდეს დაგმანავენ ძაფით, ჩაასხავენ ამ სისხლიან ნარევს. აქ, მნიშვნელოვანია აღინიშნოს რომ ნაწლავი ბოლომდე არ უნდა გაივსოს, მერე, მეორე ბოლოსართს თავს მოუკრავენ და ჩააგდებენ მდუღარე წყალში. სჭირდება დაახლოებით 15-20 წუთი. მდუღარე წყლიდან ამოღებულს წვავენ ტაფაზე ცხიმში.
ზისხორალის გულსართს ბრინჯსაც ურევენ ხოლმე, თუმცა მესტიაში ბრინჯით არ აკეთებენ.
ზისხორალი სუფთა სვანური კერძია და მხოლოდ სვანეთში იციან!

ღერღილ
ღერღილ-კეთდება მოხარშული ლობიოსგან და კარტოფილისგან.
ლობიო ხელით ალესილი ანდაც ხორცსაკეპ მანქანაში გატარებული უნდა იყოს. მოხარშულ და ჩასრესილ ლობიოს ასევე გადაურევენ მოხარშულ კარტოფილს. კერძი არც სქელი უნდა გამოვიდეს და არც თხელი. სასურველია საშუალო სისქის. მზა კერძს შეჰკაზმავენ სუნელებით გემოვნების მიხედვით... აუცილებელია მწვანე ქინძი, ხახვი, ზოგი პირდაპირ ჩააჭრის, ზოგიც თუშავს და ისე ამატებს. გემოვნების მიხედვით შესაძლოა ნიგვზის დამატებაც.
მზა კერძს ჭურჭელში ლამაზად მოასწორებენ და ბლომად ხახვით და მწვანილებით მორთავენ. ღერღილ სამარხო კერძია. გასვენებებში უფრო სჩვეოდათ ადრე მისი მომზადება.
აქვე უნდა აღინიშნოს რომ ღერღილის მომზადება მოხარშული კარტოფილის ჩამატებით ლენჯერისკენ უფრო იციან ვიდრე მესტიისკენ.

ნარჩვი
და, ბოლოსკენ ნარჩვი შემოგინახეთ, თუმცა ეს კერძი არაა. ესაა სვანური წესით შენახული ყველი რომელიც მომზადების თავისებურებიდან გამომდინარე აუცილებლად უნდა მოიკითხოთ და დააგემოვნოთ სვანეთში ყოფნისას.
ეს არის ნელა-ნელა მატებით დაგროვილი ყველი რომელიც ნასვრეტებიან ჭურჭელში ინახება რათა შრატისგან კარგად იყოს ჩამოწურული.
ნარჩვს უფრო მაშინ აკეთებდნენ როდესაც საქონელი ცოტას იწველებოდა და ყველის თავის ამოყვანა არ გამოდიოდა. ასევე ასე შენახული ყველი კარგად ინახებოდა.
ამ პატარა წველა ყველს დასჭყლეტენ, მარილს მოაყრიან და ჩასდებენ ისეთ ჭურჭელში რომ შრატისგან ჩამოიწუროს. ვინც არ იცით გეტყვით რომ შრატი ესაა ყველის მოყვანის დროს ყველისგან გამოცალკევებული სითხე რომელიც მაქსიმალურად უნდა გამოვიდეს შეკოწიწებულ-შეკრული ყველის მასისგან.
ნასვრეტებიან ჭურჭელში მოთავსებულ ყველს, იგივე ნარჩვს პერიოდულად ამატებენ და ამატებენ ხოლმე ასეთივე ცოტ-ცოტა წველა ყველს და თან ჩაჰპრესენ ხოლმე.
ამგვარად მომზადებულ ყველს უწოდებენ ნარჩვს, რომელიც დაპრესილი და ხაჭოსმაგვარი შემადგენლობისაა და ძირითადად სვანეთის ქვედა სოფლებში მისდევენ მისი დამზადების წესს და რიგს.
წეღან ვახსენე ბოლოსთვის შემოგინახეთ-მეთქი და ალბათ სულ ეს გგონიათ სვანური კერძები მაგრამ ასე ნამდვილად არაა. შევეცადე სვანური სამზარეულო ისე დამელაგებინა რომ წარმოსადგენად მარტივი და გასაგები ყოფილიყო და ნებისმიერი კერძი მისი შემადგენლობიდან და მომზადების წესიდან გამომდინარე თავ-თავიანთ ჯგუფებში გადამენაწილებინა. სვანური მეტ-ნაკლებად ცნობილი სადილის კერძების მერე ფხლოვანი შეჭამანდები მინდა გადმოგცეთ და წარმოგიდგინოთ.

სვანური ფხლოვანი შეჭამანდები

სვანეთში, ისევე როგორც საქართველოს სხვადასხვა მხარეს, იციან ფხალის შეჭამანდები.

ჯინჭარი სვანურად
ჭინჭარი, უფრო გამართულად რომ ვსთქვათ ჯინჭარი. მას ბევრ კუთხეში აკეთებენ თუმცა სხვადასხვანაირად, სვანეთში კი ჯინჭრის შეჭამანდი ასეთი იციან:
ჯინჭარს ქორფას მოჰკრეფენ და მდუღარე წყალში ჩათუთქავენ სანამ ერთიანი მასა არ გახდება.
ჩაამატებენ ქერის ფქვილს, მოურევენ, ძალიან უხდება პიტნა, ხახვის ფოთლები, მარილი და წიწაკა გემოვნებით. შეჭამანდი წვნიანი გამოდის. სხვათაშორის, კარგია კუჭ-ნაწლავისთვის.

მერხელი
ჯინჭრისგან კიდევ ასეთ შეჭამანდს ამზადებენ. მოჰხარშავენ ჯინჭარს და აყრიან ხორბლის ფქვილს, უხდება პიტნა, მწვანე ხახვი და ნიორი, ეს უკანასკნელი კერძს ბოლოს უნდა, ჩაამატებენ და ჩასრესენ კერძში. ცოტა ფქვილსაც გახსნიან წყალში რომ კერძი შესქელდეს. საკმაზად უნდა მარილი და წიწაკა, კერძი ოდნავ წვნიანი გამოდის. იჭმევა ჩაწობილი პურით.

ნაცარქათამას ფხალი
შემდეგი ფხლოვანი შეჭამანდი ნაცარქათამას ფხალისგან კეთდება.
ნაცარქათამას ფხალს მოჰხარშავენ ზემოთაღწერილი წესის მიხედვით, გადასწურავენ და ჩასჭყლეტენ მაწონში. შეაზავებენ ყველანაირი მწვანილით.
თემასთან რა კავშირშია და ამ სტატიას ივლისის მცხუნვარე დღეს ვწერ და მაწვნის ხსენებაზე ცხადლივ ვიგრძენი როგორ მომინდა ამ გრილი და უცხო კერძის დაგემოვნება.

მესგვლა
შემდეგი, რაც უნდა წარმოგიდგინოთ, ვგონებ, გაგონილიც არ გექნებათ.
ეს არის სვანური ბალახეული-მესგვლა. ძირითადად ამოდის ბოსტნის დამუშავების პერიოდში. ამ ბალახეულს მოჰკრეფენ, ადუღებულ წყალში ჩაჰყრიან და მოჰხარშავენ იმ დონეზე რომ ფხალივით მდგომარეობაში დარჩეს. გაწურულს შეაზავებენ წიწაკა-მარილით და მაწვნით.

ჭაგვ
კიდევ ერთი საოცრებაა სვანეთში და დიდი ალბათობით ასეთი რამ თუ სვანი არ ხართ გაგონილიც არ გექნებათ. არის ხახვის ასეთი სახეობა-რომელსაც სვანები ჭაგვს უწოდებენ. ხარობს ბუჩქად. მოკრეფვის შემდგომ ამ ხახვს დასჭრიან, აურევენ მაწონში და მიირთმევენ პურთან ერთად. ასევე გემრიელია სახაჭაპურე ყველთან ერთად.
დამეთანხმებით რომ ბევრი უცხო რამ გაიგეთ სვანურ კერძებზე, ჯერი კი სვანურ ფქვილოვან ნაწარმზე მიდგა რომელიც არც თუ ისე ცოტაა და საკმაოდ საინტერესო შემადგენლობისაც.

სვანური ფქვილოვანი ნაწარმი

ალბათ საქართველოს არცერთ მხარეში ისე მრავალჯერადად არ იყენებენ ფეტვის ფქვილს როგორც სვანეთში. ამ ინფორმაციაზე თავს დიდად ვერ დავდებ თუმცა სვანურ კერძებში ხშირად შემხვედრია და ეს მხოლოდ და მხოლოდ ჩემი აზრია.
თუნდაც ის ფაქტი რომ ავიღოთ რომ სვანები ფეტვის ფქვილს შეაზელენ სახაჭაპურე ყველს და გამოდის ძალიან გემრიელი რამ. უწოდებენ ფეტვრაალს.

ფეტვრაალი
სახაჭაპურედ ყველს რომ ჩასჭყლეტენ დააყრიან ფეტვს,შეკმაზენ მარილით და მოაგუნდავებენ როგორც ხაჭაპურის გუნდას. აცხობენ ცომში. წყალი არ უნდა.
აუცილებლად უნდა აღინიშნოს რომ ფეტვიანი და ხაჭაპური არ სცხვება ორივე მხარეს, დანარჩენი ფქვილოვანი ნაწარმი კი ყველა ორივ მხრივ სცხვება.
ფქვილოვანი ნაწარმი სვანებს ცოტა არ აქვთ. ფეტვიან ხაჭაპურზე ხომ ვისაუბრეთ ზევით? აქვთ კიდევ ასეთი რამ: სიმინდის ფქვილს მოაყრიან ყველს და გუნდას შეჰკრავენ. შემდეგ ჩასდებენ ცომში და აცხობენ ხაჭაპურის და კუბდარის მსგავსად.

კარტოფლარი
ასევე იციან ყველის და კარტოფილის მოგუნდავება და მერე ამ გუნდას სდებენ ცომში და აცხობენ მშრალად. გამოცხობის მერე ცოტა ხნით სდებენ ღუმელში. ტაფაზე უსვავენ ცხიმს.

ლცერვალი
კეთდება მოხალული ფქვილისა და ყველისგან.
მოჰხალავენ შავ ფქვილს ფეჩზე, მოაყრიან ყველს და ამ მასის გუნდებს აცხობენ ცომის გუნდაში. უკეთებენ მხოლოდ მარილს. უწოდებენ ლცერვალს.
და, რაც მთავარია,

ლუკვნე!
ლუკვნე თუ გაგიგიათ მთლად ხაჭაპურს ნუ მიაწერთ.
ლუკვნე ის ფქვილოვანი ნაწარმია რომელიც კეთდება სხვადასხვანაირად:
- ესაა დაფშვნილ ყველში გადაზავებული წინასწარ მოზელილი სიმინდის ფქვილი, რომლისგანაც პატარა გუნდებს დაამზადებენ, გულსართად ცომში ჩასდებენ და გამოაცხობენ ხაჭაპურის მსგავსად.
ლუკვნე,- ესაა დაფშვნილ ყველში გადაზავებული სპეციალური ხახვი, იგივე ჭაგვ, რომლისგანაც იგივენაირად დაამზადებენ ზემოთხსენებულ გუნდებს და იგივენაირად გამოაცხობენ ცომში.
ლუკვნე,- ასევე ესაა დაფშვნილი ყველი გადაზელილი ფეტვის ფქვილში და გამომცხვარი იგივენაირად.
ეს ყველაფერი ცალ- ცალკე გარეული და არავითარ შემთხვევაში ერთად.
აი, ასეთ ფქვილოვან ნაწარმს ეძახიან სვანეთში ლუკვნეს.
ფქვილოვან ნაწარმს ამით არ ვასრულებ. ამისთვის ყველაზე საინტერესო რამ შემოგინახეთ.

ყინცაარი
ძალიან უცხო და როგორც გადმომცეს უგემრიელესი შეჭამანდია. ყინცაარი,- ესაა საქონლის ქონით გამომცხვარი ფქვილოვანი ნაწარმი.
ამზადებენ შემდეგნაირად: საქონლის ქონს დასჭრიან წვრილად და გადაურევენ ყველს. შეაზავებენ მარილით და ზუსტად იმავე სუნელებით რაც კუბდარის მომზადებისას გამოიყენება. აცხობენ კარტოფლარის მსგავსად ორივე მხარეს. სუბიექტურობაში ნუ ჩამომართმევთ და ამ კერძმა ყველაზე მეტად დამაინტერესა.
ფქვილოვან ნაწარმზე საუბარს ჯერ არ მოვრჩენილვარ, რადგან ჯერ კიდევ ბევრი რამ უნდა გაგაცნოთ რომელიც სხვადასხვა სახის ფქვილისგან მზადდება და არა ლუკნეს მაგვარია არამედ კერძის სახეობებში გადის.

ლცფექ
ქერის ფქვილისგან მომზადებული შეჭამანდია.
კერძის მოსამზადებლად ჯერ წყალს აადუღებენ, მანამდე კრახმალივით გახსნიან ქერის ფქვილს და ჩაამატებენ მდუღარე წყალში, თან ურევენ. უმატებენ ჩაჭყლეტილ ნიორს, სვანურ მარილს, წიწაკას და აცდიან დუღილს, მთავარია რომ კერძი დუღილისას არ გადმოვიდეს. როცა ჩაცხრება მოურევენ და მიირთმევენ ცხელ-ცხელს,
ეს კერძი კარგია გაციებისას. ახასიათებს ოფლის გამოდენა და ავადმყოფი მეორე დღეს უკვე გამოჯანმრთელებულად ითვლება.
ცნობისთვის, ლცფექს შვრიის და ხორბლის ფქვილისგანაც აკეთებენ.

ფეტვრა
სხვათაშორის, სვანეთში საკმაოდ დამახასიათებელია მოგუნდავებული შეჭამანდები რომელიც მეტწილად ჩაფშვნილ ყველს მოიცავს სხვადასხვა ფქვილთან ერთად.
ასეთია ფეტვრა-რომელსაც უფრო ბავშვებს უკეთებდნენ ხოლმე. პურს დაფშვნიდნენ, ასევე ყველს, აურევდნენ ერთმანეთში, მოაგუნდავებდნენ და მიირთმევდნენ.

ლქლიბე
ფეტვის ფქვილისგან და ყველისგანაც კეთდება, მაგრად მოზელენ და ყუათიანი და მაწიერი შეჭამანდია.

ნებრი
ნებრი მხოლოდ ბალს ქვედა (ბალის ქედი ჰყოფს სვანეთს ქვემო და ზემო სვანეთად) სვანეთში იციან, ბეჩოში. კეთდება ხორბლის, სიმინდის და ქერის მარცვლისგან. მარცვლებს მოჰხარშავენ. კარგად მოხარშულს გააშრობენ, შემდეგ გაახმობენ და დაფქვავენ, მოზელენ და გუნდებს გააკეთებენ. ზოგიერთი ყველთან გადაზელს ხოლმე.

ფაჩხი, ჩხეტვრა
პურს ჩვეულებრივ დააქუცმაცებენ, გადაურევენ ჭყინტ ყველში, უზავენ მარილს გემოვნებით, თეფშზე დადებენ და მიირთმევენ.
ბავშვებს სკოლაშიც ატანენ ხოლმე საგზლად.
თვითონ სიტყვა ფაჩხი ნიშნავს „დაფშვნა“-ს, ეს რომ კარგად არ დააგუნდავო დაიშლება. ამის გამო ზოგი ფაჩხსაც უწოდებს, ასევე ეძახიან ჩხეტვრას.
ასე და ამგვარად, ამ ნაუცბათევი შეჭამანდებით სრულდება ძირი სტატია.
ინფორმაციისთვის დავამატებდი რომ სვანეთში ასევე იციან ტყლაპის გაკეთება. ტყლაპს აკეთებენ მაჟალოსგან და პანტისგან. ასევე აკეთებენ ჩირსაც. შემდგომ ამ ჩირს დაფქვავენ, მოზელენ და ბავშვებს უკეთებენ, -ჰქვია იცხრა.

სვანეთში ასევე საკმაოდ ნაყოფიერად მოიხმარენ მოცვს როგორც ჩაის. ვფიქრობ მოცვის ფინჯანი ჩაით დავასრულო ჩემი სტატია სვანურ სამზარეულოზე.
იმედია, თქვენს ცნობიერებაში არსებული წარმოდგენა სვანურ კერძებზე საკმაოდ გაფართოვდა და შევძელი სვანეთი სულ სხვა თვალით დამენახებინა.
ჩემი ბედნიერებისთვის კი ისიც საკმარისია თუ სულ პაწაწკინტელა წვლილი მაინც შევიტანე სვანური სამზარეულოს პოპულარიზაციაში.

სტატიების წერისას წყალი რომ არ გაუვა ისეთ შეუვალ გადაწყვეტილებას ვიღებ ხოლმე რომ საქართველოს ამა თუ იმ კუთხეში ყოფნისას აუცილებლად გავსინჯო შეძლებისდაგვარად ყველა კერძი რაზეც ვსაუბრობ ხოლმე და თქვენც ამას გირჩევთ.

მე კი ამით დავასრულებ და გისურვებთ სასიამოვნო და რაც მთავარია გემრიელ მოგზაურობას!